Agenda 2022-2023

27 september – Margot Brouwer:
Donkere materie: ‘echt spul’ of onbegrepen zwaartekracht?
Gezamenlijke lezing met het Natuurkundig Gezelschap
Zaal Atlas in het Victor J. Koningsbergergebouw, Budapestlaan 4a-b, 3584 CD, Utrecht

Al bijna een eeuw zijn astronomen in conflict over de mysterieuze aard van donkere materie. Is de extra massa die we in het heelal waarnemen ‘echt spul’, of kloppen de oude zwaartekrachtwetten van Newton en Einstein niet op grote schaal? Om hierachter te komen gebruikten we de kromming van de ruimtetijd zelf om de extra zwaartekracht rond meer dan 259.000 sterrenstelsels te meten. Hiermee konden we ongekende tests uitvoeren van de voorspellingen van verschillende donkere materie- en alternatieve zwaartekrachttheorieën, waaronder Modified Newtonian Dynamics (MOND) en Erik Verlindes recentere theorie van Emergente Zwaartekracht. Welke theorie werkt het best?

Margot Brouwer is natuur- en sterrenkundige, gespecialiseerd in de kosmologie. Ze studeerde af aan de Universiteit van Amsterdam promoveerde aan de Leidse Sterrewacht. Hierna werkte ze aan de Universiteiten van Amsterdam en Groningen waar ze onderzoek deed naar donkere materie, alternatieve zwaartekracht en de grote-schaalstructuur van het heelal. Nu combineert ze haar wetenschappelijke kennis met filosofie en zingeving door te schrijven en spreken voor een breed geïnteresseerd publiek. In dit kader werkt ze ook aan haar eerste boek: ‘Spinoza’s Multiversum’, over Spinoza’s filosofie en de moderne wetenschap. Voor meer informatie, kijk op: www.margotbrouwer.nl.

29 oktober 2022 – Nacht van de Nacht

Kring Minnaert doet weer mee met De Nacht van de Nacht op het Fort bij Vechten en ook bij het Beauforthuis in Austerlitz. Enkele leden zijn daar aanwezig met telescopen en in het Beauforthuis wordt ook een lezing verzorgd.

1 november 2022 – Harry Geurts:
Wolkenluchten

Lezing naar aanleiding van zijn onlangs verschenen boek ‘Weerspiegeld, het weer nader verklaard’. In de lezing gaat de auteur, Harry Geurts, onder meer in op de geschiedenis van de weerwaarneming, de start van het KNMI op de Sonnenborgh door meteoroloog Buys Ballot en zijn passie voor het weer en kunst. Het weer is een geliefd thema in muziek en in de schilderkunst. Het boek is volledig geïllustreerd met weerkunst uit de collectie van het Rijksmuseum, waarvan een aantal voorbeelden zullen worden getoond. Samenwerking van kunstenaars met (klimaat)wetenschappers leidt niet alleen tot projecten waarbij oude muziek nieuw leven wordt ingeblazen maar ook tot nieuwe muziek om de urgentie van het klimaatprobleem onder de aandacht te brengen. Een met muziek en met kunst toegelichte lezing!

Harry Geurts is oud-KNMI voorlichter en weerman.

29 november 2022 – Walter van Rensbergen:
Copernicus

Leven en werk van Nicolaus Copernicus (1473-1543) Copernicus was een wetenschapper die door niets of niemand van zijn stuk kon worden gebracht. Door het vroege overlijden zijn vader werd Nicolaus opgevoed door zijn oom: bisschop Lucas Watzenrode . De verstandhouding tussen beiden was prima maar Lucas dacht dat zijn neefje zijn opvolger zou worden. Om dit doel te bereiken stuurde hij hem meermaals naar Italië om gekneed te worden tot katholiek geestelijke. Na elke reis keerde hij echter naar huis met hele andere vaardigheden. Nicolaus gebruikte de waarnemingen voor zijn baanbrekende ideeën over de heliocentrische structuur van het zonnestelsel. Omdat sterrenkunde hem geen inkomen bezorgde was hij ook een afgestudeerde en uitstekende arts.

Walter van Rensbergen (° 13.10.1941) behaalde het licentiaat (master) aan de VU-Brussel. Daar was Kees de Jager zijn professor sterrenkunde. Hij werd doctor in de wiskunde en de natuurwetenschapper aan de RU-Utrecht. Zijn onderzoek ligt in de evolutie van dubbelsterren. Om een vrij hoofd te houden was hij ook een hardloper met Belgische titels (1963 en 1964) en records (1967 en 1988).

10 januari 2023 – Sera Markoff:
Tweede foto van een Zwart Gat.

Gezamenlijke lezing met het Natuurkundig Gezelschap

Peering into the darkness: black holes in the Event Horizon Telescope era

Black holes are one of the weirdest byproducts of Einstein’s Theory of General Relativity: objects so compact that not even light can escape. Dormant black holes are a challenge to discover, however when they get lucky enough to “harvest” nearby matter, they become extremely bright across the entire electromagnetic spectrum. The fact that they have an event horizon leads to a prediction that if we only had a good enough telescope, we should see a ring of light surrounding a dark “shadow” indicating that point of no return. In 2019 the Event Horizon Telescope (EHT), a planet-sized array of radio telescopes, managed to see exactly this for the solar system sized supermassive black hole in the M87 galaxy, and just this past spring we revealed the supermassive black hole in our own Milky Way’s centre. I will discuss the cutting edge of our understanding of black holes, including the new EHT results, and why black holes are important for our understanding of the Universe as a whole.

Sera Markoff (https://www.seramarkoff.com) is a professor of theoretical astrophysics and astroparticle physics at the University of Amsterdam. Sera’s research focuses on the extreme physics occurring around compact objects like black holes, and the role black holes play in the Universe by dramatically affecting their surroundings.

31 januari 2023 – Steven Bloemen:
Lichtflitsen en zwaartekrachtgolven

Op zoek naar licht van botsende neutronensterren met de BlackGEM telescopen
Sinds de eerste detectie van zwaartekrachtgolven in 2015 namen de LIGO en Virgo interferometers al bijna 100 keer zwaartekrachtgolven waar. In deze lezing bespreken we wat zwaartekrachtgolven precies zijn, hoe ze ontstaan, hoe ze gedetecteerd worden en wat we er als sterrenkundigen al uit geleerd hebben. De combinatie van waarnemingen van zwaartekrachtgolven en van zichtbaar licht, dat we veel beter kennen, opent bijkomende, unieke perspectieven. De locatie aan de hemel waar zwaartekrachtgolven vandaan komen, kan helaas niet nauwkeurig worden bepaald. Om de bronnen toch te lokaliseren, werden onder leiding van de Radboud Universiteit de BlackGEM telescopen gebouwd in Chili. We bespreken het ontwerp van deze telescopen en de eerste onderzoeksresultaten.

Steven Bloemen is project manager bij de Radboud Universiteit. Hij leidt momenteel de realisatie van de BlackGEM telescopen in Chili. In 2013 behaalde hij een Doctoraat in de Sterrenkunde aan de KU Leuven, met als onderwerp de studie van eclipserende dubbelsterren en asteroseismologie van compacte sterren. Als lid van het LIGO-Virgo consortium was hij co-auteur van de artikelen waarin de eerste detecties van zwaartekrachtstraling werden aangekondigd. Hiervoor ontving hij samen met dit consortium in 2016 ook de Breakthrough Prize in Fundamental Physics en de Gruber Prize in Cosmology.

21 februari 2023 – Henny Lamers:
Het raadsel van de sterrenhopen

Aan de hemel kunnen we prachtige sterrenhopen zien. Er zijn twee soorten sterrenhopen: jonge open sterhopen en oude bolhopen. Open sterhopen draaien in het vlak van de Melkweg en bolhopen om het vlak. Hoe zijn ze ontstaan? En waarom dit verschil?
De sterren van een sterhoop zijn allemaal bijna tegelijk geboren uit een reusachtige gaswolk en moeten dus aanvankelijk allemaal dezelfde chemische samenstelling hebben gehad. Maar met de Hubble Ruimte Telescoop is ontdekt dat de sterren in bolhopen zeer merkwaardige verschillen in samenstelling vertonen, die niet verklaard kunnen worden door hun evolutie. Hier is dus iets vreemds aan de hand. Aanvankelijk dacht men dat het om uitzonderingen ging, maar het is inmiddels duidelijk dat bijna alle bolhopen dit raadselachtige patroon vertonen.
De spreker zal het ontstaan van sterhopen uitleggen en de mogelijke verklaringen voor de vreemde chemische samenstellingen van sterren in bolhopen. Daarbij spelen misschien zelfs superzware sterren en zware zwarte gaten een rol.
Maar er blijven genoeg raadsels over!

Prof. Henny Lamers (Huissen 1941) is astrofysicus en bekend popularisator, die meer dan 700 populaire lezingen heeft gegeven in binnen- en buitenland (o.a. tijdens een tocht op een rubbervlot door de Grand Canyon) en prijzen won met zijn boeiende voordrachten. Hij is lid van de KNAW, en erelid van de American Astronomical Society. Er is een planetoïde naar hem genoemd.

21 maart 2023 – Astrid Eeuwes:
Micrometeorieten
Een korte lezing met na de pauze de jaarvergadering.

Jaarlijks valt er tonnen buitenaards materiaal op onze aarde. Variërend van kleine stofdeeltjes tot de wat grotere exemplaren meteorieten. De kleinste steentjes die veelal kleiner zijn dan een halve millimeter kun je overal terugvinden, zelfs op straat of op je dak. Leer hoe Astrid Eeuwes een onderzoek startte dat verrassende ontdekkingen opleverde.

Astrid Eeuwes is al meer dan een 10 jaar actief in de sterrenkunde. Naast haar passie voor micrometeorieten is zij actief als astrofotografe en geeft diverse lezingen over uitlopende onderwerpen. In 2015 lanceerde zij de website sterrenkundeapps.nl met daarop alle relevante apps die met de hobby sterrenkunde te gebruiken zijn. Haar algemene doel is om het onzichtbare zichtbaar te maken voor iedereen en mensen te blijven verwonderen.

18 april 2023 – Martijn van Gelder:
De James Webb telescoop

Het universum door de infrarood ogen van de James Webb ruimtelescoop

Op 25 December 2021 is de James Webb ruimtetelescoop, de meest geavanceerde ruimtetelescoop ooit gebouwd, gelanceerd. Met Webb kunnen we de ruimte bekijken door middel van infraroodstraling. Op de aarde kunnen we deze infraroodstraling niet meten vanwege onze atmosfeer. Door de hoge gevoeligheid van Webb en de 6.5m grote spiegel kunnen we nog beter inzoomen op verschillende astronomische objecten.

In deze lezing zal ik de eerste resultaten van de James Webb ruimtelescoop met u delen. Webb zal onder andere kijken naar de allereerste en jongste sterrenstelsels die 1 miljard jaar na de oerknal zijn gevormd. Dichterbij, in onze eigen Melkweg, kan
Webb door de stoffige wolken van stervormingsgebieden kijken en daar de jonge
vormende sterren en hun omringende protoplanetaire schijven zien. Tevens kan
Webb zogeheten exoplaneten, planeten rond andere sterren, detecteren en
informatie geven over de samenstelling van hun atmosferen.

Met Webb zullen we zelfs antwoorden gaan vinden op vragen die we nog niet hebben kunnen stellen.  De eerste afbeeldingen die zijn vrijgegeven op 12 juli 2022 laten al de grotepotentie zien van de wetenschap die met Webb kan worden bedreven.

Martijn van Gelder is momenteel promovendus aan de Leidse sterrenwacht in de onderzoeksgroep van prof. dr. Ewine van Dishoeck, waar hij zijn doctoraat verwacht te behalen aan het einde van de zomer van 2022. Zijn promotieonderzoek is vooral gericht op hoe sterren zoals de zon vormen met de specifieke focus op de vroegste stadia van het formatieproces. Na zijn promotie blijft hij bij de Leidse sterrenwacht om met de allereerste data van de James Webb ruimtetelescoop te werken.