Op deze pagina vindt u de agenda voor het komende seizoen. Naast de lezingen die we organiseren, zullen hier ook gezamenlijke waarneem activiteiten en de excursie vermeld worden.
Ieder seizoen organiseren we 6 lezingen, die gegeven worden in de collegezaal van Museum & Sterrenwacht Sonnenborgh:
Zonnenburg 2, 3512 NL, Utrecht
Daarnaast streven wij ernaar jaarlijks 2 lezingen te organiseren in samenwerking met het Natuurkundig Gezelschap in Utrecht. Deze lezingen worden gehouden in het Marinus Ruppertgebouw (voorheen Transitorium 1) op het Utrecht Science Park (voorheen de Uithof):
Leuvenlaan 21, 3584 CE Utrecht.
De lezingen beginnen steeds om 20:00 uur; de zaal is open vanaf 19:45 uur.
Rond 21:00 uur is er een pauze van ongeveer een kwartier; de lezingen duren tot circa 22:00 uur.
De lezing in maart is doorgaans kort: na de pauze wordt dan de jaarvergadering gehouden.
Niet-leden, die een lezing bij willen wonen, kunnen een verzoek naar de secretaris sturen (secretaris[at]kringminnaert.nl).
De hieronder gebruikte afbeeldingen zijn ontleend aan andere websites: ze bevatten elk een link naar de betreffende website, indien relevant.
Lezingen- en activiteitenprogramma 2023-2024
3 oktober 2023 – John Heise:
Hubble Trouble
Lezing ism Natuurkundig Gezelschap Utrecht
Problemen in de kosmologie:
Van Hubble-trouble tot oude zwarte gaten in het jonge heelal.
Tot voor kort paste alles in het heelal in het “standaard model” van de kosmologie, het zgn. Λ-CDM-model. Dat is een homogeen heelal met de zwaartekracht van Einstein. De uitdijingsgeschiedenis wordt bepaald door de inhoud van het heelal en de voorspelling is: er moet dan extra afstoting (versnelling) zijn door Donkere Energie (Λ) én extra aantrekking door Donkere Materie (CDM, Cold Dark Matter). Donkere materie bestaat uit onbekende deeltjes of wordt weg verklaard door onbekende (zwaartekracht) velden. Recent: afwezigheid van donkere materie in sommige sterrenstelsels pleit sterk voor deeltjes. Banen van zeer wijde dubbelsterren (Gaia) pleiten sterk voor andere zwaartekracht. Ik bespreek verder de nieuwe resultaten van DES (Dark Energy Survey).
De huidige waarnemingen, waaronder ook die van de James Webb Telescope JWST, leiden tot een spanningsveld met het Λ-CDM-model. Zo zijn er al enige tijd twee waarden voor de huidige uitdijing, de Hubbleconstante, één berekend uit gegevens van het vroege heelal en de ander bepaald uit het recente heelal. Toch andere zwaartekracht? Of: een homogeen heelal is niet meer van toepassing op het recente heelal? Er zijn lege stukken, ‘supervoids’, veel groter dan simulaties toelaten.
Een belangrijk probleem is de snelle ontwikkeling van structuur in het vroege heelal, bevestigd door JWST, die o.m. duidt op ver geëvolueerde stelsels met zware Super Massieve Zwarte Gaten, veel eerder dan uit simulaties blijkt. Misschien via nieuwe objecten, zoals zgn. Donkere Sterren, samengesteld uit een mengsel van gewone en donkere materie? Bij meer energieverlies (annihilerende donkere materie) kunnen Donkere Sterren bestaan van tienduizenden zonsmassa’s en zwaardere zwarte gaten maken.
Ik probeer u wegwijs te maken in de recente schat aan nieuwe waarnemingen. JWST en de net gelanceerde Euclides-telescoop voor een Dark Energy Survey zullen nog met grote verrassingen komen.
John Heise is emeritus hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en werkzaam bij SRON, Stichting Ruimteonderzoek Nederland. Hij is al vanaf 1969 betrokken geweest bij onderzoek naar Zwarte Gaten, vooral via bestudering van röntgenstraling afkomstig van gas dat op Zwarte Gaten valt. Door het lokaliseren van zgn. gammaflitsen via röntgenstraling is vastgesteld dat een gammaflits de geboorte van een Zwart Gat markeert.
24 oktober 2023 – Henk van Oosten:
Sterrennavigatie in de oudheid zonder instrumenten
Homerus als oudste bron
Homerus (8e eeuw BC) beschrijft in de Ilias hoe een grote vloot Troje aanvalt, belegert en vernietigt. In de Odyssee wordt de zwerftocht van Odysseus over Okeanos naar huis geschetst.
In de Ilias wordt voor de strijder Achilles een nieuw rond schild gesmeed van 4 metalen (goud, zilver, koper, tin) en gedecoreerd met vier sterrenbeelden en een circulaire “Okeanos”.
In de Odyssee geeft de godin Calypso aan Odysseus een vaarinstructie voor het vervolg van zijn zwerftocht. Zij noemt ook vier, deels andere, sterrenbeelden.
Hoe zou je deze ogenschijnlijke details als metalen, sterrenbeelden en de circulaire Okeanos kunnen interpreteren?
Deze presentatie zal daar een verrassend nieuw licht op laten schijnen, mede geïnspireerd door aspecten van de ster-navigatie van Polynesiërs.
Henk van Oosten was actief bij het ontwikkelen van doorbraken in innovatietrajecten. Door vanuit een nieuw perspectief naar bestaande situaties, teksten en opvattingen te kijken ontstonden vaak onverwachte inzichten en ontstond er ruimte om vernieuwingen tot stand te brengen.
21 november 2023 – Cees Ooms:
Space Weather / Ruimteweer
De lezing begint met het actuele Space Weather overzicht. De drie onderdelen van Space Weather worden behandeld:
- X-Ray;
- Proton straling;
Zonnewind en magnetische activiteit. - Daarbij ook aandacht voor effecten op het leven én technische installaties op aarde en in de ruimte.
Processen die zich op de zon en in de atmosfeer van de aarde afspelen worden uitgelegd. Zonder ingewikkelde formules, maar wel op een wetenschappelijk verantwoorde manier. Magnetische recombinatie is een van de processen die aan de orde komen. Het is de basis voor het ontstaan van Noorderlicht. Om dit gedeelte van de lezing te kunnen volgen is wat basiskennis van natuurkunde en/of interesse in technische onderwerpen wenselijk. Foto’s van zonsverduisteringen, H-alpha foto’s van de zon én Noorderlicht foto’s worden gebruikt zodat het niet alleen natuurkunde is. Er wordt ingegaan op de rol van wetenschappers die aan de theoretische onderbouwing van de voor Space Weather belangrijke processen hebben gewerkt. Satellieten die belangrijk zijn voor nader onderzoek en het registreren van Space Weather data worden behandeld.
Voorbeelden van Space Weather overzichten, van dagen waarop het er wat minder saai aan toe ging dan meestal het geval is, worden besproken. Hierbij ook aandacht voor 26 en 27 februari 2023 toen er in Nederland Noorderlicht te zien was.
Als laatste wordt uitgelegd hoe, aan de hand van via Internet beschikbare informatie, eenvoudig te bepalen is of er een goede kans is om Noorderlicht te zien.
Tot zijn pensionering heeft Cees Ooms als chemisch technoloog in de industrie gewerkt. Daarnaast is hij ruim 20 jaar actief als astrofotograaf en amateur astronoom. Zijn interesse in Space Weather is ontstaan na een spectaculaire Noorderlicht ervaring in 2014 in Noorwegen. Inmiddels heeft hij 12 keer Noorderlicht gezien.
In november 2019 heeft hij een Space Weather lezing gehouden bij de Sterrenwacht in Eindhoven. Deze lezing ging vooral over het Noorderlicht. Door Corona is het met lezingen een tijd stil geweest. Gebaseerd op de try-out in Eindhoven is de inhoud van de lezing aangepast. Naast aandacht voor het Noorderlicht komen nu ook de andere onderdelen van Space Weather aan de orde. Deze aangepaste lezing heeft hij op 26 november 2022 bij Gemma Frisius in Leeuwarden gegeven.
Vrijdagavond 8 december van 20 tot 22 uur:
Waarneemavond op de sterrenwacht Gooi en Vechtstreek.
Speciaal voor onze vereniging is er deze avond een waarneemavond op deze sterrenwacht. We kunnen (bij helder weer uiteraard!) waarnemen met twee zeer grote kijkers: een 16 inch Meade en een 14 inch Celestron kijker. De sterrenwacht is gevestigd op de 1ste verdieping van gebouw Brambergen naast het Bezoekerscentrum van Natuurmonumenten in ‘s-Graveland, ver van Hilversum en Bussum. Het is zeker niet de beste plek in Nederland om waar te nemen, maar toch al een heel stuk beter dan de stad Utrecht.
Aan het begin van de avond is Saturnus nog zichtbaar, Jupiter staat veel hoger aan de hemel en zal dus zeer goed te zien zijn. Ook Uranus is goed zichtbaar. Er zijn tal van interessante Deep Sky objecten zichtbaar en tegen het eind van de waarneemavond kunnen we waarschijnlijk de prachtige Orionnevel zien. En mocht het nu toch bewolkt zijn, dan komen we niet voor niets: we krijgen een demonstratie van het prachtige instrumentarium en de rondleiders, actieve astrofotografen, zullen iets vertellen en laten zien van hun eigen observaties.
Meer over deze prachtige sterrenwacht: https://www.sterrenwacht-gv.nl
Vanwege de beperkte ruimte zal een datumprikker worden rondgestuurd waarmee je je dient op te geven.
9 januari 2024 – Elisa Chisari
Treasure maps: searching for the dark Universe
Lezing ism Natuurkundig Gezelschap Utrecht
Deze lezing is in het Engels
For centuries humankind has been mapping the sky. With every technological leap, we are able to go further, deeper and wider. These maps reveal our Universe is darker than we thought. We now know that about one quarter of the energy of the Universe is in the form of dark matter: matter that can fall to the ground, but we cannot see or touch. Almost three quarters correspond to dark energy, a mysterious force driving the accelerated expansion of the Universe. What are these components? I will explain why the answers to these questions lie in maps of the Universe and how to find them.
Dr Elisa Chisari is an assistant professor at Utrecht University. She works on the modelling of the structure of the Universe as seen through large-area surveys of the sky, trying to understand some longstanding puzzles in cosmology. She is currently deputy analysis coordinator for static probes in the LSST Dark Energy Science Collaboration, which aims to extract cosmological information from Rubin Observatory starting in the mid-2020s.
23 januari 2024 – Kees Veth:
Het Getij op Aarde en in het Heelal
Voor de meeste mensen is het getij een verschijnsel dat ze alleen van de eb- en vloedbeweging tijdens een strandvakantie kennen. Het getij op aarde kent veel bijzondere (bij)verschijnselen en in de voordracht zal worden ingegaan op de oorzaak en typische uitingen ervan in de Noordzee, de Waddenzee en de Oceaan.
In essentie is het aardse getij een astronomisch verschijnsel. Het is het gevolg van de wisselende zwaartekrachten bij het spel tussen aarde, maan en zon. Rondkijkend in het heelal blijkt dat getijverschijnselen zeer veel voorkomen en belangrijke gevolgen hebben. Een bezoek zal worden gebracht aan de maantjes van Jupiter, de ringen van Saturnus. sterclusters en melkwegstelsels. De getijverschijnselen blijken heel divers te zijn en soms spectaculair.
Kees Veth heeft sterrenkunde gestudeerd in Utrecht aan de Sterrenwacht Sonnenborgh. Hij heeft korte tijd gewerkt in de groep van Prof H.G. van Bueren aan astronomische meetmethoden.
Na vier jaar gewerkt te hebben op een lerarenopleiding is hij aangesteld als onderzoeker op het Kon. NIOZ te Texel als fysisch oceanograaf. De onderzoekgebieden waren vooral gelegen in de Atlantische Oceaan van Groenland tot in de Antarctische wateren. Het onderzoek was meestal verbonden met de studie van de structuur van de waterkolom of de uitwisseling van water tussen de Indische oceaan en Atlantische oceaan. In de Antarctische wateren is het werk verricht in de bovenste lagen langs de smeltende ijsrand in samenwerking met biologen en chemici. Ander werk betrof het meten van turbulentie in de diepzee.
Sinds december 2009 is Kees Veth gepensioneerd. Tegenwoordig is hij voorzitter van de Volkssterrenwacht “De Jager” op Texel en actief als natuurgids en vrijwilliger bij Natuurmonumenten op Texel, vooral bij de eendenkooien en peilbuismetingen (grondwater).
De lezing over het getij combineert zijn interesses voor de sterrenkunde en oceanografie.
27 februari 2024 – Anne van Weerden:
Het opgeblazen Heelal
Voor de juistheid van de oerknaltheorie zijn veel aanwijzingen gevonden, maar helaas heeft de theorie ook een paar problemen. In de jaren ’80 is het inflatiemodel ontstaan om die problemen op te lossen. Het idee was dat het heelal in een hele korte periode, namelijk 10-43 seconden, ofwel 0,0000000000000000000000000000000000000000001 s, heel veel groter werd, van de omvang van een proton tot een grapefruit.
Een grapefruit is natuurlijk niet erg groot, dus het lijkt misschien nog niet erg indrukwekkend, totdat je bedenkt wat eigenlijk 10-43 seconde is! Deze theorie werd het inflatiemodel genoemd, en het heelal ’the inflationary universe’, vrij vertaald ‘het opgeblazen heelal’. Maar het model gaf zelf helaas weer nieuwe problemen, die nu nog steeds niet opgelost zijn.
En mocht er uiteindelijk iets gevonden worden wat niet overeenstemt met de inflatietheorie, dan moet er weer iets anders verzonnen worden om de problemen van de oerknaltheorie op te lossen.
In 1996 werd Anne van Weerden lid van Galaxis in ‘s-Hertogenbosch, en zij begon in 1999 (op latere leeftijd), een studie natuurkunde. De lezing is een uitbreiding van haar eindpresentatie voor het bachelor seminar kosmologie.
19 maart 2024 – Robert Wielinga:
100 Rondjes om de Zon
Leven en werk van Kees de Jager
Kees de Jager was één van de belangrijkste zonne-onderzoekers van de afgelopen eeuw, de founding father van het Nederlandse ruimteonderzoek, secretaris-generaal van de Internationale Astronomische Unie, maar toch vooral een bijzonder aimabele persoon. In dit overzicht, aan de hand van beeld en geluid, passeren bijzondere gebeurtenissen uit het leven van Kees de Jager en komen zijn belangrijkste bijdragen aan de sterrenkunde aan bod.
Robert Wielinga (1962) is al sinds zijn 10e verzot op het heelal. Hij is werkzaam geweest bij (en nog steeds verbonden aan) Museum en Sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht. Daar heeft hij vele jaren tentoonstellingen, evenementen en sterrenkijkavonden georganiseerd. Momenteel is Robert docent natuurkunde aan het Christelijk Gymnasium Utrecht. Daarnaast is hij een bekend (amateur)sterrenkundige, als bestuurslid verbonden geweest aan de European Association for Astronomy Education en momenteel voorzitter van de Utrechtse Sterrenkundige Kring Minnaert. Vanwege zijn verdienste voor de educatie en het populariseren van de sterrenkunde heeft de Internationale Astronomische Unie enkele jaren geleden een planetoïde naar hem vernoemd: 12644Robertwielinga draait zijn rondjes om de zon tussen de planeten Mars en Jupiter.
16 april 2024 – Chaokang Tai:
Leven en werk van Anton Pannekoek
Anton Pannekoek (1873-1960) was zowel een innovatieve sterrenkundige als een invloedrijke socialistische filosoof. Als sterrenkundige onderzocht hij de structuur van de Melkweg en introduceerde hij, samen met Marcel Minnaert, de astrofysica van steratmosferen in Nederland. In mijn lezing zal ik een overzicht geven van het sterrenkundig onderzoek van Pannekoek en uitleggen hoe dit zich verhield tot de bredere ontwikkeling van de sterrenkunde in de eerste helft van de twintigste eeuw. Hierbij zal ik ook de raakvlakken met zijn eigen marxistische filosofie belichten, en ingaan op zijn hechte samenwerking met Minnaert.
Chaokang Tai heeft natuur- en sterrenkunde gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en History and Philosophy of Science aan de Universiteit Utrecht. Tijdens zijn promotie in Amsterdam heeft hij onderzoek gedaan naar het sterrenkundig onderzoek van Anton Pannekoek en daarbij met name gekeken naar zijn gebruik van astrofotografie en de raakvlakken tussen dit onderzoek en Pannekoeks socialisme. Vervolgens heeft hij twee jaar als postdoc gewerkt bij de Universiteit Regensburg, waar hij onderzoek deed naar het gebruik van fotografische glasplaten binnen de Nederlandse sterrenkundige instituten, en dan met name de Leidse Sterrenwacht. Vanaf 2023 is hij werkzaam als docent academische vaardigheden en wetenschapsfilosofie bij de opleiding Natuur- en Sterrenkunde van de Universiteit van Amsterdam.
